به‌گزارش مرکز مطالعات سورین، نشریه کامن اسپیس در یادداشتی به‌قلم «اوننیک جیمز کریکوریان» نوشت: در سومین سالگرد جنگ 44 روزه قره‌باغ، مشخص نیست که آیا تلاش‌ها برای عادی‌سازی روابط بین ارمنستان و آذربایجان در آستانه فروپاشی است یا نزدیک به پایان است.
تنها در 24 ساعت، در ماه سپتامبر، وضعیت به معنای واقعی کلمه یک شبه تغییر کرد.
بسته به دیدگاه‌های مختلف، در پی فرمان انحلال دولت ارمنستان قره‌باغ؛ یا اکنون فوریتی برای امضای توافقنامه صلح وجود ندارد؛ یا مسلماً دیگر دلیلی برای تأخیر بیشتر وجود ندارد.
حتی بیانیه آتش‌بس سه‌جانبه نوامبر 2020 با توجه به مهاجرت ده‌ها هزار ارمنی قومی از قره‌باغ بی‌اهمیت به نظر می‌رسد و سؤالات زیادی را در مورد سودمندی کریدور لاچین و حضور نیروهای حافظ صلح روسیه ایجاد می‌کند
. اخبار این هفته مبنی بر اینکه آذربایجان اکنون می‌تواند از طریق یک اتصال ریلی از طریق ایران به منطقه نخجوان خود متصل شود، چشم‌انداز انجام این کار را از طریق ارمنستان اضافی نشان می‌دهد.
اگرچه چنین پیوندی هنوز موضوع گفتگوها باقی مانده است، چه از طریق گروه سه‌جانبه که توسط ارمنستان، آذربایجان و روسیه در ماه می 2021 ایجاد شده است، چه در مذاکراتی که توسط رئیس شورای اروپا، چارلز میشل در بروکسل از اواخر همان سال در حال انجام است؛
این موضوع مسیرهای اتصالی هنوز ادامه دارد. این وابستگی موجود متقابل می‌توانست به دوام هرگونه صلح مذاکره کمک کند.
درست است وابستگی متقابل نتوانست از جنگ تمام‌عیار در دهه 1990 جلوگیری کند، با این حال حداقل انگیزه‌های متقابلی را برای همکاری ایجاد می‌کند و در عین حال به‌طور بالقوه از درگیری‌های آینده جلوگیری می‌کند.
ایده این بود که یک موقعیت برد-برد ایجاد شود که در آن آذربایجان نه‌تنها به نخجوان متصل شود، بلکه ارمنستان بتواند به‌طور بالقوه به مسیر اتصال ترانزیت کریدور میانی از چین به اروپا از طریق آسیای میانه و قفقاز جنوبی بپیوندد و به انزوای حدودی و محرومیتش از انرژی منطقه و مسیرهای ترانزیتی پایان دهد.
در حالی که هنوز برای ایروان دیر نشده است که بازسازی راه‌آهن دوران شوروی خود را بین آذربایجان و نخجوان آغاز کند، اما زمان این امکان که تحت یک ترتیب متقابل کار شود و دسترسی به بازار روسیه از طریق آذربایجان و ایران ایجاد شود رو به اتمام است.
امکان بهره‌برداری از دو مسیر موازی یا حتی پیوستن ارمنستان به ایران از طریق خط بازسازی‌شده نخجوان وجود دارد، اما این باید به این معنی باشد که از نظر تئوری دیگر مانعی برای رفع انسداد و بازگرداندن ارتباطات اقتصادی و حمل و نقلی منطقه‌ای نیست.
مشکل تحدید مرزها و تعیین مرزها همچنان پابرجاست، اما همچنین مشخص نیست که آیا ایروان همچنان بر سازوکار بین‌المللی برای تضمین حقوق و امنیت ارمنی‌های قره‌باغ پافشاری می‌کند یا خیر.
با این وجود، وضعیت آن‌ها همچنان برای جامعه بین‌الملل مهم است و حق آن‌ها برای بازگشت داوطلبانه به خانه‌هایشان نیز اهمیت دارد. هویت ارمنی متمایز قره‌باغ ممکن است در معرض خطر باشد.
«نیکول پاشینیان» -نخست‌وزیر ارمنستان- چارلز میشل، رئیس شورای اروپا، امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه و اولاف شولتز، صدراعظم آلمان، در جریان دیدار اخیر خود در بروکسل، به‌حق بازگشت ارمنی‌های قره‌باغ و همچنین نیاز به نظارت بین‌المللی اشاره کردند.
چگونگی تسهیل این امر همچنان نامشخص است، زیرا باکو تمایلی به موافقت با استقرار نیروهای حافظ صلح بین‌المللی یا مأمورین نظارتی نشان نداد. با این وجود، سازمان‌های بین‌المللی همچنان می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند.
از نظر تئوری سازمان ملل در آذربایجان می‌تواند یک مأموریت میدانی برای کل منطقه اقتصادی قره‌باغ با سازمان‌های منفرد خودش مانند یونیسف و برنامه جهانی غذا ایجاد کند تا از بازگشت پناهندگان ارمنی و آوارگان آذربایجانی حمایت کند.
بازگشت آنان احتمالاً کار دشواری خواهد بود، برخی نیز می‌گویند غیرممکن است، اما باید تلاش کرد. البته که در طول جنگ یک روزه آذربایجان، برخی جان خود را از دست داده‌اند، درخواست تابعیت خارجی داده‌اند یا به‌سادگی منطقه را ترک کرده‌اند و دیگر قصد بازگشت به زمین کشور و مردمی دیگر را ندارند، اما در هر حال این ایده خالی از لطف نیست.
در پادکستی که در آگوست سال 2021 برگزار شد، محقق و تحلیلگر، امیل صنامیان، ادعا کرد که در اواخر دهه 1980، آذربایجان ادامه حیات ارمنی‌های قومی را در مرزهای خود منوط به باقی ماندن آذربایجانی‌های قومی در ارمنستان کرده بود. بازگرداندن این تعادل می‌تواند عنصر دیگری از وابستگی متقابل را معرفی کند.
هرچقدر هم بدبینانه به نظر برسد، هر دو کشور حداقل باید متقابلاً حقوق و امنیت اقلیت دیگری را در قلمرو خود تضمین کنند.
در حالی که حدود 100 هزار ارمنی قومی قره‌باغ با آینده‌ای مبهم روبرو هستند؛ در حال حاضر خیلی زود است که این کار را انجام دهیم و به آن فکر کنیم. دلایل کافی وجود دارد که ممکن است بازگشت آن‌ها طی سال‌های آینده با توجه به اضافه شدن موانع بیشتر در قالب پروژه «آذربایجان غربی» به تاخیر بیافتاد و این امر به مقاومت بیشتر ارمنستان در برابر توافقنامه صلح منجر شود.
در هر حال، اولین قدم واقعی در صلح این کشور می‌تواند حذف ممنوعیت مسافرتی باشد که هم توسط ایروان و هم باکو این ممنوعیت لغو شود و حداقل اجازه خاصی برای عبور افراد دو طرف که خانواده یا اموالی دارند و یا در شرایط خاصی هستند صادر شود.