کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای، روی هم رفته، بیشترین تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در جهان را تشکیل می‌دهند. در میان این کشورها، چهار قدرت اتمی شامل چین، روسیه، هند و پاکستان وجود دارند که از میان‌شان، روسیه و چین اعضای دائمی شورای امنیت و در زمره 6 اقتصاد برتر دنیا هستند. مساحت کشورهای عضو این سازمان، روی هم‌رفته 36 میلیون و 889 هزار و 607 کیلومتر مربع است که چیزی در حدود یک‌چهارم سطح خشکی‌های زمین می‌شود. همچنین 9 کشور عضو در حدود ۳ میلیارد و ۳۶۳ میلیون نفر جمعیت دارند که چیزی نزدیک به ۴۳ درصد جمعیت جهان را در بر می‌گیرد.

اساس‌نامه سازمان همکاری شانگهای بر شفافیت عملکرد و بی‌طرفی نظامی آن تاکید دارد. نقش این سازمان از زمان تاسیس آن تاکنون در منطقه افزایش یافته‌ است. این سازمان، بر خلاف «سازمان پیمان آتلانتیک شمالی» (ناتو) و «پیمان ورشو» سابق، هنوز یک معاهده دفاعی چندجانبه به‌شمار نمی‌رود. اما حقیقت این است که سازمان همکاری شانگهای نقش موازنه‌دهنده‌ای در صحنه بین‌المللی به‌ویژه در مقابل «پیمان ناتو» ایفا می‌کند. یک مثال این‌که، درخواست آمریکا جهت عضویت در این سازمان به‌عنوان عضو ناظر، در سال ۲۰۰۵ رد شد. یکی از دلایل اصلی این قضیه این است که سازمان همکاری شانگهای با وجود و حضور پایگاه‌ها و نیروهای نظامی آمریکا در خاک تمام کشورهای عضو مشکل دارد. هر چند که حتی پس از درخواست این سازمان برای خروج و تخلیه، آمریکا به آن توجهی نکرد.

اگرچه غرب سازمان همکاری شانگهای را بازوی توسعه‌طلبی چین معرفی کرده، اما این سازمان که در حال حاضر یکی از مهم‌ترین نهادهای بین‌المللی است ودر آن از وجود «غرب» خبری نیست، بی‌توجه به غوغای غرب، به‌نوعی دارد تسلط کامل غرب بر سیاست بین‌الملل را به‌چالش می‌کشد. SCO شاید یکی از معدود نهادهای بین‌المللی است که توانمندی مقاومت در مقابل سیاست یکجانبه آمریکا را داراست.

زبان رسمی سازمان همکاری شانگهای، چینی و روسی است.

1. چگونگی شکل‌گیری

رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منطقه ژئوپلیتیک آسیای میانه، باعث شکل‌گیری سازمان همکاری شانگهای شد. در ابتدا هدف این بود که با تاسیس این سازمان، مرز بین چین و شوروی غیرنظامی شود.

گروه «شانگهای ۵» در ۲۶ آوریل سال ۱۹۹۶ با امضای توافقنامه‌ای به منظور «تعمیق اعتماد نظامی در مناطق مرزی» توسط رهبران وقت کشورهای قزاقستان، جمهوری خلق چین، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان شکل گرفت. این کشورها بار دیگر در تاریخ در ۲۴ آوریل سال ۱۹۹۷ توافقنامه‌ای به‌منظور «کاهش نیروهای نظامی در مناطق مرزی» در مسکو به امضا رساندند. در 20 می 1997، «بوریس یلتسین» -رئیس جمهور وقت روسیه- و «جیانگ زمین» -رهبر وقت چین- اعلامیه‌ای را درباره «جهان چند قطبی» امضا کردند.

کشورهای عضو شانگهای ۵، سه نشست را در سال ۱۹۹۸ در شهر «آلماتی» قزاقستان، در سال ۱۹۹۹ در «بیشکک» قرقیزستان، و در سال ۲۰۰۰ در «دوشنبه» تاجیکستان برگزار کردند. در اجلاس دوشنبه، اعضا با «مداخله در امور داخلی دیگر کشورها به بهانه‌های بشردوستانه و حفاظت از حقوق بشر» مخالفت و از تلاش‌های یکدیگر در حمایت از استقلال ملی، حاکمیت، تمامیت ارضی و ثبات اجتماعی پنج کشور عضو حمایت کنند.

در سال ۲۰۰۱، نشست سالیانه بار دیگر در «شانگهای» چین برگزار شد. در این نشست بود که کشور ازبکستان به‌عنوان عضو جدید اعلام شد و با این اتفاق، نام گروه به «شانگهای ۶» تغییر پیدا کرد. در ۱۵ ژوئن سال ۲۰۰۱، در نشستی دیگر، سران کشورهای عضو ضمن قدردانی از عملکرد گروه شانگهای ۵، اعلام کردند که با هدف افزایش سطح همکاری‌ها، نام این نهاد به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر پیدا کرده است.

در ژوئن ۲۰۰۲ یک اتفاق مهم رخ داد: سران کشورهای عضو در شهر سن‌ پترزبورگ روسیه گرد هم آمدند تا جزئیات اساسنامه سازمان شامل اهداف، ساختار و راهکارها را به بحث و بررسی بگذارند. در پی آن، آن‌ها توافقنامه‌ای را به‌امضا رساندند و موجودیت سازمان عملا از نظر حقوق بین‌الملل، رسمیت پیدا کرد.

در جولای 2005، در اجلاس «نور سلطان» قزاقستان، سازمان همکاری شانگهای شاهد حضور نمایندگان هند، ایران، مغولستان و پاکستان برای اولین بار در اجلاس‌اش بود. «نور سلطان نظربایف» -رئیس جمهور کشور میزبان- با عباراتی به آن‌ها خوش‌آمد گفت که پیشتر هرگز در هیچ زمینه‌ای مورد استفاده قرار نگرفته بود: «رهبران کشورهایی که در این میز مذاکره نشسته‌اند، نمایندگان نیمی از بشریت هستند».

تا سال 2007، سازمان همکاری شانگهای بیش از 20 پروژه بزرگ در زمینه حمل و نقل، انرژی و مخابرات را آغاز و جلسات منظمی با حضور مقامات امنیتی، نظامی، دفاعی، امور خارجه، اقتصادی، فرهنگی، بانکی کشورهای عضو خود برگزار کرد.

در ژوئیه 2015 در «اوفا»ی روسیه، سازمان همکاری شانگهای تصمیم گرفت هند و پاکستان را به‌عنوان اعضای دائم بپذیرد. هر دو کشور، در ژوئن 2016 در «تاشکند» ازبکستان یادداشت تعهدات را امضا کردند و بدین ترتیب روند رسمی پیوستن به SCO به‌عنوان عضو دائم را آغاز کردند. در 9 ژوئن 2017، در اجلاس «آستانه»، هند و پاکستان رسما به‌عنوان اعضای دائم به سازمان همکاری شانگهای پیوستند.

سازمان همکاری شانگهای، همکاری خود با سازمان ملل متحد (جایی که به‌عنوان ناظر در مجمع عمومی نیز جای دارد) را در سال 2004، کشورهای مستقل مشترک‌المنافع در سال 2005، انجمن ملل جنوب شرقی آسیا (آسه آن) در سال 2005، سازمان پیمان امنیت جمعی در سال 2007، سازمان همکاری‌های اقتصادی در سال 2007، دفتر مواد مخدر و جنایت سازمان ملل متحد در سال 2011، کنفرانس تعامل و اقدامات اعتمادساز در آسیا (CICA) در سال 2014، کمیسیون اقتصادی و اجتماعی ملل متحد برای آسیا و اقیانوسیه در سال 2015 و اتحادیه آفریقا در سال 2018 آغاز کرد.

سازمان همکاری شانگهای، به‌دلیل مرکزیت فزاینده‌ای که در آسیا و اقیانوسیه دارد، به‌عنوان «اتحاد شرق» شناخته می شود و ستون اصلی امنیتی منطقه بوده است.

2. اعضا

سازمان همکاری شانگهای تا جولای 2017 عملا دارای 6 عضو کامل شامل روسیه، چین، قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان بود. در تاریخ ۱۰ جولای ۲۰۱۵ این سازمان با عضویت کامل هندوستان و پاکستان موافقت نمود اما نیاز به فراهم آوردن شرایط عضویت بود و نهایتا در جولای ۲۰۱۷ این دو کشور جنوب آسیا به سازمان همکاری شانگهای پیوستند. ایران نیز به‌عنوان جدیدترین عضو کامل و دائمی سازمان، در روز ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ وارد آن شد.

البته ایران در سال ۲۰۰۵ به‌عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگهای پیوست و یک سال بعد برای عضویت کامل در این سازمان درخواست داد. این درخواست بحث‌های زیادی را برانگیخت و سرانجام در اجلاسیه ۲۱ام سران در سال ۲۰۲۱، با عضویت کامل ایران موافقت شد.

سازمان همکاری شانگهای تا پیش از پیوستن ایران، 8 عضو کامل و دائمی داشت که اکنون با احتساب ایران، به 9 عضو کامل و دائمی رسیده است و سایر اعضا یا «اعضای ناظر» (شامل 3 کشور) و یا «شریک بحث» (شامل 6 کشور) هستند.

2-1 اعضای کامل و دائمی

• روسیه
• چین
• قزاقستان
• قرقیزستان
• تاجیکستان
• ازبکستان
• پاکستان
• هند
• ایران

2-2 اعضای ناظر

• مغولستان
• افغانستان
• بلاروس

3-2 شرکای بحث و گفتگو

• ارمنستان
• جمهوری آذربایجان
• کامبوج
• نپال
• ترکیه
• سری‌لانکا

4-2 میهمانان

تعدادی از نهادها بین‌الملل و کشورها دعوت می‌شوند

• انجمن ملل آسیای جنوب شرقی
• کشورهای مستقل همسود
• ترکمنستان
• سازمان ملل متحد

2-5 اعضای احتمالی آینده

در ژوئن 2010 ، SCO روش پذیرش اعضای جدید را تصویب کرد. هم‌اکنون چندین کشور به‌عنوان عضو ناظر در اجلاس‌ها شرکت می‌کنند و برخی از آن‌ها برای عضویت کامل در آینده ابراز علاقه کرده‌اند. در اوایل سپتامبر 2013، «تیگران سرکیسیان» -نخست وزیر ارمنستان- در دیدار با همتای چینی خود گفت که ارمنستان مایل است که به‌عنوان عضو ناظر در سازمان همکاری شانگهای فعالیت داشته باشد.

در همین حال، در سال 2012، ارمنستان، آذربایجان، بنگلادش، تیمور شرقی، نپال و سریلانکا درخواست وضعیت ناظر در سازمان کردند. مصر و سوریه نیز درخواست‌های خود را برای وضعیت ناظر ارسال کرده‌اند و رژیم صهیونیستی، مالدیو، اوکراین، عراق و عربستان خواستار عضویت به‌عنوان شریک گفتگو شده‌اند. بحرین و قطر نیز به‌طور رسمی برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای درخواست داده‌اند.

ترکمنستان پیشتر خود را یک کشور بی‌طرف دائمی اعلام کرده بود که با قطعنامه‌ای که توسط مجمع عمومی سازمان ملل تصویب شد، به‌رسمیت شناخته شد؛ بنابراین عضویت آن در یک اتحاد نظامی مانند سازمان همکاری شانگهای غیرقابل انجام است.

رجب طیب اردوغان -رئیس جمهور ترکیه- نیز اعلام کرده که در حال بررسی شرایط برای کنار گذاشتن گزینه نامزدی ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا در ازای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای است. این رویکرد اردوغان، در 21 نوامبر 2016 پس از رای مثبت پارلمان اروپا به تعلیق مذاکرات مربوط به پیوستن ترکیه به اتحادیه، دوباره تقویت شد. دو روز بعد ، در 23 نوامبر 2016، ریاست باشگاه انرژی SCO برای دوره 2017 در اختیار ترکیه قرار گرفت. با این اقدام، ترکیه اولین کشوری بود که ریاست یک باشگاه در این سازمان را بدون عضویت کامل بر عهده گرفت. در سال 2021، دولت ترکیه برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای درخواستی ارائه نکرده است.

3. ساختار سازمانی

سازمان همکاری شانگهای دارای یک ساختار منظم متشکل از شوراها، کمیسیون، دبیرخانه، کمیته‌ها و کارگروه‌های ویژه است و هر کدام بخشی از مسئولیت‌های سازمان را بر عهده دارند.

3-1 شورای سران حکومت‌

شورای سران حکومت‌ها، بزرگ‌ترین نهاد تصمیم‌گیرنده در سازمان همکاری شانگهای است. اعضای این شورا، در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای که هر سال در یکی از شهرهای پایتخت کشورهای عضو برگزار می‌شود، با هم ملاقات می‌کنند. نخست‌وزیران دموکراسی‌های پارلمانی هند و پاکستان، به‌دلیل ساختار حکومتی‌شان در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای شرکت می‌کنند، زیرا مسئولیت آن‌ها مشابه روسای جمهور کشورهای دیگر سازمان همکاری شانگهای است. یعنی به‌عبارتی نخست‌وزیر در هند و پاکستان، هم نخست‌وزیر است و هم رئیس جمهور. اعضای کنونی شورای سران کشورها عبارتند از: شی جین پینگ (رئیس جمهور چین)، نارندرا مودی (نخست‌وزیر هند)، قاسم جومارت توقایف (رئیس جمهور قزاقستان)، سادیر ژاپاروف (نخست‌وزیر قرقیزستان)،‌ عمران خان (نخست‌وزیر پاکستان)، ولادیمیر پوتین (رئیس جمهور روسیه)، ابراهیم رئیسی (رئیس جمهور ایران)، امامعلی رحمان (رئیس جمهور تاجیکستان) و شوکت میرضیایف (رئیس جمهور ازبکستان).

3-2 شورای روسای دولت‌

شورای روسای دولت‌، دومین شورای عالی این سازمان است. این شورا، اجلاس سالانه‌ای نیز برگزار می کند که در آن نشست، اعضا مسائل مربوط به همکاری چندجانبه را مورد بحث قرار می‌دهند. این شورا، همچنین وظیفه تصویب بودجه سازمان را دارد. اعضای کنونی شورای روسای دولت‌ها عبارتند از: لی که چیانگ (نخست‌وزیر چین)، نارندرا مودی (نخست‌وزیر هند)، عسکر مامین (نخست‌وزیر قزاقستان)، اولوکبک ماریپوف (نخست‌وزیر قرقیزستان)، عمران خان (نخست‌وزیر پاکستان)، میخائیل میشوستین (نخست‌وزیر روسیه)، ابراهیم رئیسی (رئیس جمهور ایران)، قاهر رسول‌زاده (نخست‌وزیر تاجیکستان) و عبدالله عارفوف (نخست‌وزیر ازبکستان).

3-3 شورای وزرای خارجه

شورای وزرای خارجه همچنین جلسات منظمی برگزار می‌کند، جایی‌که در مورد وضعیت بین‌المللی کنونی و تعامل SCO با سایر سازمان های بین المللی بحث می‌کند.

3-4 شورای هماهنگ‌کنندگان ملی

شورای هماهنگ‌کنندگان ملی همکاری چندجانبه کشورهای عضو را در چارچوب منشور سازمان همکاری شانگهای هماهنگ می‌کند.

3-5 دبیرخانه

دبیرخانه SCO که مقر آن در پکن چین است، اصلی‌ترین دستگاه اجرایی این سازمان است. این بخش، اجرای تصمیمات و احکام سازمانی ، پیش‌نویس اسناد پیشنهادی (مانند اعلامیه‌ها و دستور کارها) را بر عهده دارد و به‌عنوان امانت‌دار اسناد سازمان فعالیت می‌کند. همچنین فعالیت‌های خاصی را در چارچوب SCO ترتیب می‌دهد و اطلاعات مربوط به این سازمان را تبلیغ و منتشر می‌کند. دبیر کل سازمان همکاری شانگهای برای یک دوره سه‌ساله انتخاب می‌شود. دبیر کل کنونی، «ولادیمیر نوروف» ازبکستانی است که در یکم ژانویه 2019 این سمت را بر عهده گرفت.

ولادیمیر نوروف

3-6 ساختار ضدتروریسم منطقه‌ای(RATS)

{کمیته اجرایی} ساختار ضدتروریسم منطقه‌ای (RATS) که مقر آن در تاشکند ازبکستان است، یک ارگان دائمی در سازمان همکاری شانگهای است که به‌منظور ارتقای همکاری کشورهای عضو در برابر شرارت تروریسم، تجزیه‌طلبی و افراط‌گرایی عمل می‌کند. مدیر کمیته اجرایی RATS برای یک دوره سه‌ساله انتخاب می شود. مدیر فعلی «جماخون گیوسوف» تاجیکستانی است که در یکم ژانویه 2019 این سمت را بر عهده گرفت. هر کشور عضو نماینده دائمی خود را به RATS می‌فرستد.

جماخون گیوسوف (نفر میانی)

4. زمینه فعالیت‌ها

4-1 همکاری‌های امنیتی-نظامی

دغدغه اصلی سازمان همکاری شانگهای، مسائل امنیتی در آسیای میانه به‌ویژه تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی است. طی چند سال گذشته، فعالیت‌های این سازمان گسترش یافته و شامل افزایش همکاری‌های نظامی، اشتراک اطلاعات و مبارزه با تروریسم بوده‌ایم.

«ساختار ضدتروریسم منطقه‌ای» سازمان همکاری شانگهای (RATS)، در نشست ژوئن ۲۰۰۴ در شهر تاشکند در ازبکستان تهیه و تصویب شد. این سازمان در سال ۲۰۰۶ اعلام کرد که بر اساس مفاد توافقنامه منطقه‌ای، با قاچاق مواد مخدر در طول مرزهای کشورهای عضو مبارزه خواهد کرد.

«گریگوری لوگوینوف» -نماینده دائم روسیه در دبیرخانه سازمان همکاری شانگهای- در آوریل ۲۰۰۶ اعلام کرد که پیمان همکاری شانگهای قصد ندارد تبدیل به سازمان‌های نظامی همچون پیمان ناتو یا پیمان ورشوی سابق شود، اما برای مقابله با تهدیدهای روزافزون تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی ممکن است نیاز به استفاده از نیروهای ارتش کشورهای عضو وجود داشته باشد. به‌منظور ارتقای همکاری و هماهنگی در برابر تروریسم و ​​سایر تهدیدهای خارجی و حفظ صلح و ثبات منطقه، تمرینات نظامی به‌طور منظم بین اعضا انجام می‌شود. تعدادی رزمایش نظامی مشترک هم در SCO برگزار شده است.

گریگوری لوگوینوف

اولین رزمایش در سال 2003 برگزار شد که مرحله نخست آن در قزاقستان و مرحله دوم در چین انجام گردید. از آن زمان، چین و روسیه تحت حمایت سازمان همکاری شانگهای، در اجرای عملیات‌های شبیه‌سازی‌ جنگ در مقیاس بزرگ، در سال‌های 2005 (مأموریت صلح 2005)، 2007 و 2009 با هم همکاری کردند.

در آگوست سال ۲۰۰۵، رزمایش نظامی بزرگی با شرکت چین و روسیه با نام «مأموریت صلح ۲۰۰۵» به اجرا درآمد. این رزمایش، اولین رزمایش نظامی مشترک روسیه و چین محسوب می‌شود.

در پی توافق وزیران دفاع کشورهای عضو سازمان در آوریل ۲۰۰۶، بیش از 4 هزار سرباز در تمرینات نظامی مشترک در سال 2007 (معروف به «مأموریت صلح 2007») که در چلیابینسک روسیه در نزدیکی کوههای اورال برگزار شد، شرکت کردند. سرگئی ایوانف -وزیر دفاع وقت روسیه- این رزمایش‌ها را شفاف و برای رسانه‌ها و عموم آزاد اعلام کرد. پس از اتمام موفقیت‌آمیز این عملیات‌های شبیه‌ساز جنگ، مقام‌های روس اظهار تمایل به مشارکت هند در رزمایش‌های مشترک بعدی کردند و بر این اصرار نمودند که سازمان همکاری شانگهای، نقش نظامی هم در صحنه بین‌المللی داشته باشد.

«ماموریت صلح 2010» که از 9 تا 25 سپتامبر در منطقه آموزشی ماتیبولاک قزاقستان انجام شد، حضور بیش از 5 هزار نیرو از چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان را در خود دید که رزمایش‌های عملیاتی مشترک را انجام دادند.

سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان بستری برای اعلانات نظامی بزرگتر اعضا عمل کرده است. در جریان عملیات‌ شبیه‌ساز جنگ 2007 روسیه، با حضور رهبران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای از جمله «هو جینتائو» رئیس جمهور چین، ولادیمیر پوتین -رئیس جمهور روسیه- از فرصت استفاده کرد و اعلام نمود که بمب‌افکن‌های استراتژیک روسیه، گشت‌های منظم دوربرد را برای اولین بار پس از جنگ سرد از سر خواهند گرفت. پوتین گفت: «از امروز، چنین گشت‌هایی به‌طور منظم و در مقیاس استراتژیک انجام می‌گردد. مدت‌زمان زیادی است که خلبانان ما در فراغت به‌سر می‌برند. آن‌ها اکنون خوشحال هستند که زندگی جدیدی را آغاز می کنند.

در 4 ژوئن 2014، در دوشنبه پایتخت تاجیکستان، ایده ادغام SCO با «سازمان پیمان امنیت جمعی» مطرح شد که هنوز هم در حال بحث و بررسی است.

4-2 همکاری‌های فرهنگی

همکاری‌های فرهنگی نیز جزوی از چارچوب فعالیت سازمان همکاری شانگهای است. وزیران فرهنگ کشورهای عضو سازمان، برای نخستین بار در ۱۲ آوریل ۲۰۰۲ سند همکاری مشترک فرهنگی را در نشست پکن امضا کردند.

اعضای سازمان خواهان سرعت بخشیدن به همکاری‌های مشترک فرهنگی بودند و بنابراین در سال ۲۰۰۵، فستیوال و نمایشگاه مشترکی در شهر آستانه در کشور قزاقستان برگزار کردند.

4-3 همکاری‌های اقتصادی

چارچوب توافقنامه همکاری اقتصادی کشورهای عضو سازمان، نخست بار در نشست ۲۳ سپتامبر ۲۰۰۳ تهیه شد و به امضا رسید. در این نشست، رئیس دولت چین پیشنهاد کرد که برنامه بلندمدتی برای تشکیل منطقه آزاد تجاری در سازمان تهیه و تدوین شود. وی چند راهکار کوتاه‌مدت برای افزایش سطح بازرگانی در میان کشورهای عضو نیز ارائه داد. یک سال پس از این ایده، در ۲۳ سپتامبر ۲۰۰۴، سندی شامل 100 برنامه مشخص برای افزایش سطح بازرگانی میان کشورهای عضو به امضا رسید.

در نشست ۲۵ اکتبر ۲۰۰۵ مسکو، دبیرکل سازمان اعلام کرد که پروژه‌های مشترک سازمان در زمینه انرژی دارای اولویت بالا هستند. پروژه‌هایی که شامل کشف، استخراج و بهره‌برداری از حوزه‌های نفت و گاز و استفاده مشترک اعضا از منابع آب شیرین است.

توافق برای تشکیل شورای مشترک بانکی بین کشورهای عضو نیز از دستاوردهای مهم دیگر این نشست بود. سازمان اعلام کرد که هدف از تشکیل این شورای مشترک بانکی، ایجاد آسانی در فراهم نمودن سرمایه مورد نیاز برای اجرای پروژه‌های مشترک است. در پی این توافق، نخستین گردهمایی شورای مشترک بانکی سازمان همکاری شانگهای در ۳۰ نوامبر ۲۰۰۶ در پکن چین برگزار شد.

کمی پس از آن، کنفرانس بین‌المللی «سازمان همکاری شانگهای: دستاوردها و دیدگاه‌ها» در شهر آلماتی قزاقستان برگزار شد. در این کنفرانس، نماینده وزارت خارجه روسیه اعلام کرد که روسیه در اندیشه بنیان‌گذاری تشکیلاتی بین‌المللی با نام «باشگاه انرژی» است. دولت روسیه دگر بار در نشست سازمان در نوامبر ۲۰۰۷ در مسکو، بر عزم خود برای تشکیل این باشگاه انرژی تاکید نمود. اما سایر اعضای SCO خود را متعهد به این ایده نکرده‌اند. با این حال، در اجلاس سال 2008 اعلام شد که «به‌رغم کند شدن رشد اقتصاد جهانی، دنبال کردن یک سیاست ارزی و مالی مسئولانه، کنترل سرمایه جاری، اطمینان از امنیت غذایی و نقش انرژی اهمیت ویژه‌ای برای اعضا پیدا کرده است».

در اجلاس 2007 سازمان همکاری شانگهای، «پرویز داوودی» -معاون رئیس جمهور وقت ایران- سخن از ابتکاری به‌میان آورد که توجه بیشتر و برآوردن فوریت را می‌طلبید. وی گفت: «سازمان همکاری شانگهای محل مناسبی برای طراحی یک سیستم بانکی جدید مستقل از نظام‌های بانکی بین‌الملل است. سخنرانی پوتین نیز شامل این نظرات بود: «ما اکنون آشکارا شاهد عیوب انحصار در امور مالی جهان و سیاست خودخواهانه اقتصادی هستیم. برای حل مشکل کنونی، روسیه آماده است تا در ایجاد تغییر در ساختار مالی جهانی مشارکت داشته باشد تا به این وسیله ثبات و رفاه در جهان تضمین شده و پیشرفت حاصل گردد. دنیا با ظهور مراکز جدید رشد اقتصادی و نفوذ سیاسی، در حال ظهور یک موقعیت ژئو-سیاسی و متفاوت از نظر کیفی است. ما شاهد تغییر و توسعه معماری‌های امنیتی و توسعه‌ای جهانی و منطقه‌ای در زمانی که ثبات و رفاه در حال تبدیل شدن به مفاهیمی جدایی‌ناپذیر هستند، هستیم و این با واقعیت‌های جدید قرن 21 سازگار شده است».

در 16 ژوئن 2009 ، در اجلاس یکاترینبورگ، چین اعلام کرد که قصد دارد 10 میلیارد دلار وام به دیگر کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای وام دهد تا در شرایط بحران مالی جهانی، اقتصاد آسیب‌دیده اعضای خود را تقویت کرده باشد. این اجلاس همراه با اولین اجلاس «بریک» BRIC (که بعدها با اضافه شدن آفریقای جنوبی به برکیس تغییر نام داد) برگزار شد و چین و روسیه طی یک بیانیه مشترک اعلام کردند که خواهان سهم بزرگتر در صندوق بین‌المللی پول هستند.

به مناسبت اجلاس بیشکک در ژوئن 2019، عمران خان -نخست وزیر پاکستان- نیز بیانیه‌ای مبنی بر ایجاد بازار ارز منطقه‌ای به‌جای دلار آمریکا در میان اعضای سازمان همکاری شانگهای (SCO) ارائه داد.

5. رابطه با غرب

سازمان همکاری شانگهای، غرب را وارد حلقه همکاری خود نمی‌کند. بارزترین نمونه آن، آمریکاست که یک‌بار برای عضویت به‌عنوان ناظر درخواست داد اما در سال 2005 رد شد.

در اجلاس آستانه در جولای 2005، با نگاه به جنگ‌های افغانستان و عراق که حضور نامحدود نیروهای آمریکایی در ازبکستان و قرقیزستان راه به‌همراه داشت، سازمان همکاری شانگهای از آمریکا خواست که برنامه مشخصی را برای خروج نیروهای خود از کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای تعیین کند. کمی بعد ، ازبکستان از آمریکا درخواست کرد پایگاه هوایی K2 را ترک کند.

سازمان همکاری شانگهای تاکنون هیچ اظهارنظر مستقیمی علیه آمریکا یا حضور نظامی آن در منطقه نکرده است. با این حال، برخی از اظهارات غیرمستقیم در اجلاس‌های گذشته توسط رسانه های غربی به عنوان «تلنگرهای ظریف زیرپوستی به واشنگتن» تعبیر شده است.

برخی از کارشناسان در پارلمان اروپا معتقدند که ضعف‌های نهادی، کمبود بودجه مالی برای اجرای پروژه‌های مشترک و تضاد منافع ملی، سازمان همکاری شانگهای را از دستیابی به سطح بالاتری از همکاری‌های منطقه‌ای بازداشته است.

6. جنبه‌های ژئوپلیتیک SCO

بحث‌ها و تفسیرهای زیادی در مورد ماهیت ژئوپلیتیک سازمان همکاری شانگهای صورت گرفته است. «متیو برامر» کارشناس مجله امور بین‌الملل، پیامدهای گسترش سازمان همکاری شانگهای در منطقه خلیج فارس را دنبال می‌کند. همچنین، به‌گفته «توماس آمبروسیو» -دانشمند علوم سیاسی- یکی از اهداف سازمان همکاری شانگهای این است که اطمینان حاصل کند که لیبرال دموکراسی نمی‌تواند در کشورهای جایگاه خود را به‌دست آورد.

«حمید گل‌پیرا» -روزنامه‌نگار فقید تهران تایمز- معتقد بود که بر اساس نظریه «زبیگنیو برژینسکی»، کنترل توده‌های اوراسیایی کلید تسلط جهانی است و کنترل آسیای مرکزی کلید کنترل سرزمین اوراسیاست. روسیه و چین از زمانی که سازمان همکاری شانگهای را در سال 2001 تشکیل دادند، به نظریه برژینسکی توجه کرده‌اند. این رویکرد و اقدام ظاهرا برای مهار افراط‌گرایی در منطقه و افزایش امنیت مرزها اتخاذ شده، اما به‌احتمال زیاد دارای هدف واقعی مقابله با فعالیت‌های آمریکا و ناتو در آسیای مرکزی است.

در اجلاس سال 2005 قزاقستان، سازمان همکاری شانگهای اعلامیه‌ای از سوی سران کشورهای عضو سازمان صادر کرد که حاوی نگرانی آن‌ها و شامل شرح مفاهیم مربوط به اصول این سازمان بود. این مفاهیم شامل موارد زیر بود: «سران کشورهای عضو خاطرنشان می‌کنند که در فضای روند متناقض جهانی شدن، این همکاری‌های چندجانبه است که استوار بر اساس اصول حقوق برابر و احترام متقابل و عدم مداخله در امور داخلی کشورهای مستقل و با طرز تفکر غیرمقابله‌ای و حرکت پی در پی به‌سمت دموکراتیزه شدن روابط بین‌الملل، به صلح و امنیت عمومی کمک می‌کند. از کشورهای جامعه بین‌المللی می‌خواهیم که صرف‌نظر از تفاوت در ایدئولوژی و ساختار اجتماعی، مفهوم جدیدی از امنیت را بر اساس اعتماد متقابل، سود متقابل، برابری و تعامل شکل دهند.

در نوامبر 2005، سرگئی لاوروف -وزیر امور خارجه روسیه- تاکید کرد که سازمان همکاری شانگهای (SCO) به‌دنبال ایجاد نظم عقلایی و عادلانه در جهان است و فرصتی منحصر به‌فرد را برای مشارکت در روند خلق یک مدل اساسا جدید برای ادغام ژئوپلیتیک، در اختیار کشورهای عضو قرار می‌دهد.

نشریه «پیپل دیلی» چین به‌عنوان بزرگترین گروه رسانه‌ای این کشور و یکی از بلندگوهای رسانه‌ای دولت چین نیز این موضوع را با این شرایط بیان کرد: «این اعلامیه به این نکته اشاره می‌کند که کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای توانایی و مسئولیت حفاظت از امنیت منطقه آسیای مرکزی را دارند و از کشورهای غربی می‌خواهد آسیای مرکزی را ترک کنند. این نکته به‌عنوان سیگنالی است اجلاس سران به جهان داده، بسیار قابل‌توجه است».

در تحلیلی که در مجله «لژیون» آمریکا در سال 2010 نوشته شد، به این موضوع پرداخته شد که «ون جیابائو» -نخست وزیر وقت چین- به این نتیجه رسیده است که آمریکا در تلاش است تا جایگاه خود را به‌عنوان تنها ابرقدرت جهان حفظ کند و به هیچ کشوری این فرصت را نمی‌دهد که آن را به چالش بکشد.

7. ایران و سازمان همکاری شانگهای

7-1 عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای به چه معناست؟

بزرگ‌ترین مانع طی سال‌های اخیر برای پیوستن ایران به SCO مخالفت تاجیکستان بود. تاجیکستان بنا به دلایل مختلف سیاسی و امنیتی، تنها مخالف عضویت ایران بود. اما طی دو سال اخیر روابط خود را به نتایج مثبت ملموسی رساندند و در هفته‌های پیش از تایید نهایی عضویت کامل ایران، مقام‌های تاجیکستانی در سخنان خود سیگنال‌های مثبتی برای پذیرش عضویت ایران فرستادند.

ایران در سپتامبر 2021 پس از تاییدیه گرفتن از سازمان همکاری شانگهای، پس از 16 سال از اولین درخواست، رسما به عضویت کامل در این سازمان دست پیدا کرد.

بسیاری از رسانه‌های غربی معتقدند در حالی که این عضویت می‌تواند منافع کوتاه‌مدت چندانی برای ایران در بر نداشته باشد، اما این اقدام این کشور، نشان‌دهنده روابط نزدیکتر با چین و روسیه به‌عنوان قدرتمندترین کشورهای عضو این سازمان است. آن‌ها خروج یکطرفه ترامپ از برجام و سیاست «فشار حداکثری» دولت وی و عدم حمایت کافی اروپایی‌ها از ایران بر سر موضوع برجام را علت اصلی ناامید شدن ایران از این توافق و نزدیک شدن به چین می‌دانند. آن‌ها این‌گونه ارزیابی می‌کنند که سیاست کنونی رهبران ایران این است که این کشور نه تنها باید به شرق نگاه کند تا در برابر انزوای اقتصادی که غرب برایش به‌وجود آورده مقاومت کند، که باید متحدان استراتژیکی را نیز پیدا کند که به حصول توافق جدید در مورد برنامه هسته‌ای کمک کنند. همچنین مشکلات بانکی و تجاری که آمریکا علیه ایران به‌وجود آورده را مرتفع نموده و نقش ایران در خاورمیانه و آسیا را تقویت کنند.

طی چند دهه گذشته، چین و ایران مشارکت گسترده و عمیقی با محوریت نیازهای انرژی چین و منابع ایران و روابط اقتصادی غیرانرژیک، فروش تسلیحات و همکاری‌های دفاعی و ایجاد تعادل ژئواستراتژیک در برابر آمریکا داشته‌اند. ایران و چین منافع منطقه‌ای متفاوتی دارند اما یک دشمن مشترک به نام آمریکا هر دو کشور را وادار به همکاری با هم کرده است.

چین اکنون به مشتری شماره یک و شریک تجاری ایران تبدیل شده است. در مقابل، این کشور دانش فناوری برای توسعه منابع انرژی، نوسازی سخت‌افزار نظامی و توسعه زیرساختی را در اختیار ایران قرار داده است. روابط اقتصادی چین با ایران، از ایران در مقابل همه تاثیرات تحریم‌های بین‌المللی محافظت کرده است.

سند همکاری 25 ساله‌ای که قرار است بین ایران و چین اجرایی شود، بسیاری از کشورهای غربی و در راس آن‌ها آمریکا را نگران کرده است. بسیاری نگرانند که این توافق‌نامه به‌طور بالقوه احاطه چین را بر منطقه‌ای که ده‌ها سال در حوزه تسلط استراتژیک آمریکا بوده، موجب شود. گرچه توافق مذکور هنوز برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارسال و در نتیجه علنی نشده است.

7-2 تحلیل‌ اندیشکده‌های غربی‌ در مورد عضویت کامل ایران در SCO

7-2-1 بنیاد «جیمز تاون» در یادداشت خود در رابطه با عضویت کامل ایران در SCO می‌نویسد: ایران هر هدفی که از عضویت در سازمان همکاری شانگهای داشته باشد، آزادی مانورش در داخل این بلوک تا حدی بر اثر تهدیدهای ناشی از تحریم‌های ثانویه آمریکا محدود خواهد بود -حتی اگر بخشی از معاملات با همسایگانش را مخفیانه صورت دهد. مهمتر از همه، مسکو و پکن دو قدرتمند ذی‌نفع در داخل سازمان همکاری شانگهای هستند و منافع ژئوپلیتیکی خود را از طریق این سازمان دنبال می‌کنند که بیشتر بر تهدیدهای امنیتی تمرکز دارد تا معاملات اقتصادی. به‌رغم مشارکت تهران در مجامع چندجانبه منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای، روسیه و چین با توجه به منافع جهانی خود به‌دنبال راه‌هایی هستند تا نه‌تنها از موقعیت منطقه‌ای و بین‌المللی ایران بهره‌مند شوند، که روابط دو جانبه خاصی را با ایران تقویت کنند. در نتیجه، جمهوری اسلامی نباید انتظار داشته باشد که این بلوک همه نیازها و انتظاراتش در صحنه بین‌المللی را برآورده کند. انجام برخی از روش‌های عملی در قبال آمریکا و غرب در مورد برنامه هسته‌ای، هنوز هم ضروری خواهد بود.

7-2-2 اندیشکده «امریکن سکیوریتی پراجکت» در یادداشت خود در مورد عضویت کامل ایران در SCO می‌آورد:

مزایای عضویت در سازمان همکاری شانگهای برای ایران به‌طور بالقوه قابل‌توجه است. با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی و منابع انرژی، ایران می‌تواند به یک شریک تجاری مهم تبدیل شود و مطمئنا برای ایجاد روابط نزدیکتر با دیگر کشورهای عضو تلاش خواهد کرد. عضویت ایران می‌تواند منافع اقتصادی را برای کشور به همراه داشته باشد و همکاری در بخش انرژی را ارتقا دهد. ایران می‌تواند به عنوان تامین‌کننده مهم انرژی عمل کند، به‌ویژه در ارتباط با چین که به‌دلیل تحریم‌های اعمال شده علیه این کشور می‌تواند بسیار مفید باشد. چین و روسیه مشتاق همکاری تجاری با ایران هستند. چین و ایران پیشتر یک توافق‌نامه همکاری 25 ساله امضا کرده‌اند و علاقه‌مند هستند که در پروژه‌های بعدی با هم همکاری کنند. این می‌تواند شامل مذاکرات بیشتر در زمینه امنیت و دفاع باشد. عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نیز می‌تواند این کشور را در برابر تحریم‌های غربی کمتر آسیب‌پذیر کند و افزایش فشار بر ایران در مذاکرات هسته‌ای یا دیپلماتیک آینده را برای تحریم‌کنندگان دشوارتر نماید. علاوه بر این، چین و روسیه به‌دلیل عضویت دائم در شورای امنیت سازمان ملل متحد، بازیگران مهم مذاکرات هسته‌ای هستند. بر این اساس، عضویت ایران می‌تواند این کشور را قادر سازد تا از موضعی قوی‌تر در آینده مذاکره کند، زیرا این کشور کمتر منزوی می‌شود. با خروج یکجانبه آمریکا از برجام و تمدید تحریم‌ها، ایران تمرکز خود را بر شرق و روابط نزدیکتر با کشورهای همسایه معطوف کرده است. برای ایران، عضویت در سازمان همکاری شانگهای، وزنه ای متقابل در مقابل تاثیرات وارده از غرب به‌ویژه از سوی آمریکاست. تهران احساس می‌کند که با او ناعادلانه رفتار شده و معتقد است که عضویت در SCO درهای جدیدی را به روی آن باز خواهد کرد. ایران خود را یک قدرت منطقه‌ای می‌داند. این کشور عضویت خود در سازمان همکاری شانگهای را گامی مهم می‌داند چرا که باور دارد بدون حمایت آن، ثبات در منطقه ممکن نخواهد بود. با توجه به این‌که خروج آمریکا از افغانستان بر توازن قدرت منطقه‌ای تاثیر می‌گذارد و این به‌نفع موقعیت ایران است، احتمالا ورود به SCO را کارت موفقی برای مذاکرات آینده می‌داند. با این حال، باید منتظر ماند و دید که ایران تا چه میزان از منافع اقتصادی حاصل از عضویتش برخوردار خواهد شد، زیرا تحریم‌های آمریکا و تحریم‌های ثانویه ناشی از آن، هنوز می‌تواند یک چالش باشد. همچنین مشخص نیست که عضویت ایران در واقع برای نقش این کشور در منطقه به چه معناست و این‌که آیا این امر می‌تواند بر مذاکرات آینده درباره موضوع هسته‌ای تاثیر بگذارد. بعید است که عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بتواند همه اهداف این کشور را برآورده کند یا راه‌حل‌های فوری برای آن در کوتاه مدت ایجاد نماید.

این اندیشکده می‌نویسد: «استراتژی ایران در استفاده از روابط با چین و روسیه به‌عنوان اهرمی علیه پایتخت‌های غربی در این سال‌ها تا حدودی کارکرد داشته است. با این حال، ایران هرگز از شعار خود «نه شرقی نه غربی» که ستون سیاست خارجی آن از انقلاب 1979 تاکنون است، به‌طور کامل منحرف نشد. اما زمان‌های مختلف، سیاست‌های متفاوتی را می‌طلبد. اجلاس SCO اولین سفر خارجی برای رئیسی بود. شاید جمهوری اسلامی با جایگزینی اقدامات نمادین با اقدامات مشخص، می‌خواهد مسیر خود را تغییر دهد».

7-2-4 «موسسه واشنگتن» در یادداشت خود در مورد عضویت کامل ایران در SCOمی‌نویسد: «سازمان همکاری شانگهای غالبا به عنوان یک بلوک ذاتا ضدغرب به‌تصویر کشیده می‌شود و برخی حتی آن را «رقیب ناتو» می‌نامند. با این حال، تفاوت‌های میان کشورهای عضو، هماهنگی در سیاست‌های SCO و ادغام منطقه‌ای را از همان ابتدا محدود کرده است. این امر تا حدی به‌خاطر نوع طراحی نهادی این سازمان است. سازمان همکاری شانگهای با اجماع اداره می‌شود که محدودیت همکاری‌های اساسی را محدود می‌کند؛ در حالی‌که دو نهاد دائمی آن (دبیرخانه در پکن و ساختار منطقه‌ای ضد تروریسم در تاشکند) فاقد توانایی قانونی برای اجرای تصمیمات هستند. در نتیجه، سازمان همکاری شانگهای بیشتر به‌عنوان یک مجمع بحث و تعامل عمل می‌کند تا یک اتحاد رسمی منطقه‌ای شبیه اتحادیه اروپا یا ناتو. بنابراین، از نظر عملی، اعطای عضویت به ایران فقط پیامدهای متوسطی خواهد داشت. تهران اکنون می‌تواند در تصمیم گیری SCO ، از جمله تهیه و امضای اسناد مشارکت داشته باشد. با وجود اتکای سازمان به اجماع، به‌نظر نمی‌رسد که ایران به این نتیجه برسد که خودش بتواند تغییری اساسی خاصی در وضعیت این سازمان ایجاد کند، چرا که این ایران است که به چین و روسیه برای سیاست خارجی خود نیاز دارد و منفعت اصلی را از این عضویت خواهد برد.

این اندیشکده در ادامه می‌افزاید: «اعتباري كه ايران ممكن است از عضويت به‌دست آورد، از اهميت بيشتري برخوردار است. پیوستن به سازمان همکاری شانگهای یک هدف دیرینه برای تهران بوده است -نه به‌عنوان جنبه‌ای از رویکرد سیاسی‌اش در قبال خاورمیانه، بلکه به‌عنوان گسترش تلاش‌هایش برای تقویت مشروعیت و روابط بین‌المللی‌اش با شرق. در بیشتر موارد، ایران به‌عنوان یک قدرت وضع موجود در آسیای میانه عمل کرده است و از تمامیت ارضی کشورهای عضو SCO حمایت کرده است. عضویت کامل، به‌منزله‌ ابزاری برای تهران جهت تحکیم این روابط منطقه‌ای تلقی می‌شود. حکومت ایران همچنین از طریق انجام تعهد خود برای مقابله با مواردی چون قاچاق مواد مخدر، تروریسم و قاچاق انسان، خود را به عنوان یک شریک مطلوب معرفی و ثابت کرده است. چنین تلاش‌هایی با توجه به مقابله مداوم تهران علیه آمریکا، اهمیت بیشتری یافته است. مقامات ایرانی تمایل دارند سازمان همکاری شانگهای را به‌عنوان نمادی از تغییر پویایی قدرت جهانی از آمریکا به بلوک غیرغربی جمعی نشان دهند. بعید است که عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای، تغییرات اساسی را در خود سازمان ایجاد کند. در عوض، این حرکت را باید در چارچوب تلاش‌های تهران برای کاهش انزوای بین المللی خود از طریق گسترش روابط دو جانبه و چندجانبه با روسیه، چین و کشورهای آسیای مرکزی بررسی کرد. این عضویت همچنین نقش تهران را در مدیریت امنیت منطقه تقویت می‌کند و تلاشش را برای افزودن «بُردار شرقی» به سیاست خارجی‌اش تقویت می‌کند».

7-3 مزایای عضویت برای ایران

مزایای عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای را می‌توان از سه بعد مورد بررسی قرار داد.

7-3-1 مزایای سیاسی

موافقان عضویت ایران در SCO معتقدند که بی‌شک عضویت ایران در سازمان همکاری‌ شانگهای می‌تواند چه در بعد منطقه‌ای و چه در بعد بین‌المللی، پیامد‌های سیاسی مثبتی برای تهران به دنبال داشته باشد. تهران این فرصت را خواهد داشت تا با اتکا بر ساز و کار دیپلماسی چندجانبه در چارچوب سازمان همکاری‌های شانگهای، روابط منطقه‌ای خود را گسترش دهد و از طرف دیگر، در برابر فشار‌های گسترده سیاسی از سوی دولت‌های غربی، بر حمایت کشور‌های عضو SCO حساب کند. ایران با عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای، بازی را به‌نفع خود پیش می‌برد و انزوای اجباری کشور‌های غربی علیه خود در حوزه دیپلماسی و روابط سیاسی را به حاشیه می‌کشاند. در عین حال نیز، از آن‌جایی که سازمان همکاری شانگهای یک سازمان معتبر بین‌المللی محسوب می‌شود، عضویت ایران در آن، پرستیژ بین‌المللی آن را بالا خواهد برد و گفتمان‌اش وزن خواهد داد. بسیاری از ناظران و تحلیلگران معتقدند که همین ارتقای وزن بین‌المللی می‌تواند یکی از مهم‌ترین دستاورد‌های عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای باشد. بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که عضویت کامل ایران در این سازمان، به کشور ما این توانایی را می‌بخشد که روابطش را با دیگر کشور‌های عضو که در منطقه پیرامونی ایران قرار دارند، توقیت کند؛ که همین امر عملا می‌تواند کمک زیادی برای تهران جهت تحقق منافع ملی‌اش باشد. رویکردی که می‌تواند اثر تحریم‌های بین‌المللی بر ایران را کاهش داده و به‌طور موازی موقعیت و جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی ایران را نیز تقویت کند.

بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که دولت رئیسی با کنش‌گری فعال خود جهت کسب کرسی عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای، عملا این نکته را مشخص کرده که سیاست خارجی ایران را از منظری متنوع می‌بیند و قرار نیست آن را صرفا محدود به روابط با غرب یا مساله هسته‌ای تهران و برجام نماید. آن‌ها همچنین معتقدند دولت رئیسی عضویت در ساز و کارهای بین‌المللی نظیر سازمان همکاری‌های شانگهای را فرصتی مغتنم جهت توسعه نفوذ ایران در حوزه پیرامونی و بین‌المللی ارزیابی می‌کند و سعی دارد تا جای ممکن خود را از این طریق با واقعیت‌‌های جدید انتقال کریدورهای قدرت از غرب به شرق، هماهنگ کند. بدون تردید افزایش مراودات سیاسی ایران با کشورهای عضو SCO، باعث خواهد شد تا ایران از نظر مساعد و همراهی این کشورها در نهادهای مهم بین‎المللی همچون سازمان ملل متحد و به‌ویژه شورای امنیت سازمان ملل برخوردار شود.

7-3-2 مزایای امنیتی

یکی از ریشه‌ای‌ترین و اصلی‌ترین دغدغه‌های تاسیس سازمان همکاری شانگهای، مسئله امنیت بود. در واقع، این دغدغه‌های امنیتی بود که زیربنای تشکیل SCO گردید. با توجه به این‌که منطقه خاورمیانه و آسیای میانه پیوسته در خطر تروریسم قرار داشته و دارند و احتمال بروز رفتارهای تروریستی در آینده نیز می‌رود که می‌تواند مرز و بوم ایران را مورد تهدید قرار دهد، عضویت ایران در این سازمان، عملا می‌تواند آن را به جامعه اطلاعاتی-امنیتی کشورهای عضو متصل سازد و این امر موجب خواهد شد تا ایران با اشراف اطلاعاتی بیشتر، به مواجهه با گروه‎های افراط‌گرا و تروریستی برود و مانع از انجام اقدامات خطرناک آن‎ها علیه خود شود. از سوی دیگر، همکاری‌های امنیتی دوجانبه و چندجانبه با کشورهای عضو، می‌تواند توان و ظرفیت بیشتری جهت بازداری از تحرکات ضدامنیتی دشمنان ایران به کشورمان ببخشد.

7-3-3 مزایای اقتصادی

ایران نگرش اقتصادی بلندمدت و هوشمندانه‌ای را در پی عضویت در سازمان همکاری شانگهای در نظر گرفته است و نمود بارز آن را می‌توان در سخنان ابراهیم رئیسی -رئیس جمهور کشورمان- در سخنانش طی جلسه سازمان همکاری‌های شانگهای در سپتامبر 2021 مشاهده کرد: «عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای، فرصت‌هایی را برای ایران جهت اتصال به کریدور و مسیر‌های اقتصادی و تجاری منطقه اوراسیا فراهم خواهد کرد. ایران حلقه اتصال پروژه‌های زیرساختی در منطقه اوراسیاست و این کشور می‌تواند جنوب و شمال اوراسیا را به یکدیگر متصل کند».

ناظران و تحلیلگران معتقدند که عضویت ایران در SCO می‌تواند به‌طرز قابل‌توجهی دستیابی تهران به بازار بزرگ حدودا سه میلیارد نفری کشور‌های عضو این سازمان را هموار کند. در این چارچوب، ایران می‌تواند تا حدی به صادرات مواد نفتی و پتروشیمی خود به کشور‌های عضو سازمان شانگهای نیز امید داشته باشد و در عین حال برخی نیاز‌های فناورانه، مالی و صنعتی خود را نیز با محدودیت‎های به مراتب کمتری نسبت به گذشته، از این منطقه تامین کند. جدای از اینها، عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای، عملا جایگاه آن در ابتکار بزرگ دولت چین موسوم به «یک کمربند یک راه» را تسهیل کرده و با تبدیل شدن کشورمان به بازیگری موثر در کریدور شمال به جنوب کشورهای عضو سازمان همکاری‎های شانگهای، موجب تقویت پیوند‌ش با دولت‌های آسیای مرکزی شود. مسائلی که در نوع خود دارای مزایا و منافع اقتصادی قابل‌توجهی برای ایران هستند.

نکته حائز توجه این است که سازمان همکاری شانگهای دارای کمیته‌ها و کارگروه‌های مهم و حرفه‌ای است و چینی‌ها به‌صورت ویژه سعی کردند که طی سال‌های گذشته بعد اقتصادی این سازمان را تقویت کنند. ایران از تشدید شکاف‎ها بین بلوک شرق و غرب قدرت به‌خوبی آگاه است و اگر بتواند از فرصت عضویت در SCO و پتانسیل آن به‌خوبی بهره ببرد، می‎تواند دستورکارهای اقتصادی خود را با هدف کاستن از فشار تحریم دنبال کند و عملا به رفاه اقتصادی نزدیک شود.

برآیند

جمهوری اسلامی ایران، سازمان همکاری شانگهای را گامی رو به جلو به‌سمت همگرایی و ادغام اقتصادی هر چه بیشتر کشور‌های منطقه می‌داند. درخواست ایران از سال 2005 برای عضویت کامل در این سازمان و نهایتا دستیابی به آن در سال 2021، نشان از میل وافر آن به مشارکت و تحرکش در عرصه منطقه‌گرایی نوین است. سیاست نگاه چندجانبه‌گرایانه دولت سیزدهم این‌گونه می‌طلبد که به‌طور همزمان به تمام مناطق جغرافیایی یا مناطق سیاسی احاطه و اشراف داشته باشد.

باید توجه داشت که عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای در شرایطی رخ می‌دهد که ایران و نظم بین‌المللی با توجه به تحولات افغانستان، در جریان بودن مذاکرات برجام، افزایش قدرت چین و بروز نشانه‌های تضعیف نظم مبتنی بر ارزش‌های غربی، در برهه‌ای تعیین‌کننده از تاریخ قرار گرفته‌اند. ایران برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی است که به عضویت کامل در یک سازمان منطقه‌ای درمی‌آید و این امر، ظرفیت‌های جدیدی را در حوزه همکاری‌های امنیتی و بین‌المللی در اختیار تهران قرار می‌دهد که پیش از این سابقه نداشته است.

ایران هر سه بعد سیاسی، اقتصادی و امنیتی را در بستر عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای در نظر گرفته است. در بعد سیاسی که طبیعتا با توجه وزن سیاسی قابل‌توجه SCO، وزن سیاسی ایران در جامعه بین‌المللی بالا می‌رود و عضویت در این سازمان به‌طور چشمگیری برای جامعه بین‌الملل آن‌هم در بحبوحه مقابله ایران با سیاست‌های تحمیلی غرب معنادار است. هویت آسیایی سیاست خارجی ایران با توجه به این‌که SCO منطقه قابل‌توجهی از آسیا را در برمی‌گیرد، با عضویت در این سازمان تقویت خواهد شد. از سوی دیگر ایران با گسترش مراودات با کشورهای عضو سازمان، از جبهه حمایت قدرتمندتری در نهاد مهمی چون سازمان ملل و شورای امنیت آن برخوردار خواهد بود.

در بعد اقتصادی، چیزی که مشخص است این است که نمی‌توان از سازمان همکاری شانگهای توقع حل فوری مشکلات در زمینه تحریم‌های غرب را در کوتاه‌مدت داشت. به‌طور منطقی، با توجه به ماهیت سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و به‌واسطه پیش‌بینی‌هایی که در تشکیلات این سازمان‌ها صورت می‌گیرد، همکاری‌های اقتصادی دوجانبه و چندجانبه شکل می‌گیرد و در درازمدت اثرات مثبت این همکاری‌ها در اقتصاد ایران خود را نشان می‌دهد.

در بعد امنیتی، حقیقت این است که SCO نمی‌تواند به‌طور کامل نیازهای امنیتی ایران را تامین نماید. جمهوری اسلامی ایران هم این را به‌خوبی می‌داند و احتمالا این توقع را هم ندارد. به‌همین جهت، همین‌که پوشش‌دهنده و پشتیبان بخشی از سیاست‌های امنیتی ایران در منطقه باشد، برایش کافی است. از سوئی، همکاری‌های اطلاعاتی-امنیتی دوجانبه و چندجانبه با کشورهای عضو سازمان، می‌تواند فوایدی را برای مقابله ایران با تروریسم منطقه‌ای و اشراف اطلاعاتی جهت تامین امنیت داخلی و منطقه‌ای‌اش در پی داشته باشد.

جمهوری اسلامی ایران دارای سیاست خارجی مستقل است و کارنامه عملکرد موفقش در زمینه سیاست‌های منطقه‌ای طی سالیان اخیر، نهایتا تصمیم‌سازان سازمان همکاری شانگهای را قانع به پذیرش ایران به‌عنوان یکی دیگر از تصمیم‌سازان خود نماید. هر چند که ممکن است چالش‌هایی در زمینه حمایت کامل سازمان همکاری شانگهای از ایران در هر سه بعد مورد بحث این نوشتار وجود داشته باشد، اما ایران با پیش بردن یک بازی برد-برد هوشمندانه، به‌خوبی می‌تواند از فرصت به‌دست آمده در SCO جهت تقویت سیاست خارجی خود در مسیر پیشبرد چندجانبه‌گرایی منطقه‌ای و مقابله با یکجانبه‌گرایی آمریکا بهره ببرد.

ایران با عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای، به‌سمت تقویت حفظ موازنه قدرت رفته و با ایجاد ارتباط نزدیک‌تر با قدرت‌هایی چون چین و روسیه، می‌تواند بازیگران غربی را مجبور به امتیازدهی در میدان خواسته‌ها و حوزه‌های مطلوب خود نماید. این پیروزی دیپلماتیک آن‌هم در زمان حساس مذاکرات هسته‌ای، می‌تواند در حکم یک برگ برنده واقع شود. البته این بستگی به آن دارد که چگونه از این کارت استفاده کند. ایران باید آگاه باشد که قرار دادن تمام تخم‌مرغ‌ها صرفا در یک سبد مثل سبد بلوک شرق یا سبد بلوک غرب، آن را ناگزیر از پذیرفتن شرایط تحمیلی آن بلوک خواهد کرد که طبیعتا می‌تواند به منافع ملی صدمه بزند. بنابراین، ضمن استفاده بهینه و هوشمندانه از فرصت عضویت کامل در SCO، باید امتیازات حداکثری خود از غرب را دریافت کند و به حفظ موازنه قدرت بیندیشد.