به‌گزارش مرکز مطالعات سورین، نشریه اسپیس ریویو در مقاله تازه خود به‌قلم «بارت هندریککس» نوشت: روسیه و ایران به‌تدریج همکاری‌های خود را در فضا گسترش می‌دهند، اما این کار را بدون هیاهوی زیادی انجام خواهند داد.
در آگوست گذشته، یک ماهواره سنجش‌ازدور ساخت روسیه برای ایران، از پایگاه فضایی بایکونور پرتاب شد و انتظار می‌رود سه ماهواره دیگر نیز در سال‌های آینده پرتاب شوند.
همچنین شواهد قانع‌کننده‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد یک شرکت روسی در حال ساخت یک ماهواره ارتباطی برای ایران است که در سال 2024 در مدار زمین ثابت قرار می‌گیرد.
تلاش‌های روسیه برای مخفی نگه داشتن جزئیات این پروژه‌ها تا حد زیادی بی‌اثر بوده است.
در آگوست 2015، جمهوری اسلامی با دو شرکت روسی در مورد پرتاب ماهواره سنجش‌ازدور ساخت روسیه که توسط ایران اداره می‌شود، به توافق اولیه دست‌یافت.
نقش اصلی در پروژه از طرف روسیه به NPK Barl واگذار شد که مسئولیت یکپارچه‌سازی و تکمیل زیرساخت‌های زمینی را نیز بر عهده داشت. این ماهواره توسط شرکت VNIIIEM طراحی و ساخته خواهد شد که سابقه طولانی در توسعه ماهواره‌های هواشناسی و سنجش‌ازدور دارد.
این خبر در آن زمان به‌طور گسترده در رسانه‌های روسیه بازتاب داشت، اما در سال‌های بعد، این پروژه در اخبار مجازی به خاموشی رفت و تردیدهایی را در مورد امضای قرارداد واقعی ایجاد کرد.
وضعیت پروژه سرانجام در فوریه 2021 مشخص شد. نماینده NPK Barl طی یک میزگرد مجازی سازمان‌دهی‌شده توسط مجلس علیای روسیه، فاش کرد که پرتاب یک ماهواره سنجش‌ازدور برای «یک مشتری خارجی» در سهماهه دوم سال برنامه‌ریزی شده است.
پرتاب ماهواره ایرانی درنهایت تا 9 آگوست 2022 به تأخیر افتاد. تنها چند روز قبل از پرتاب بود که سازمان فضایی فدرال روسیه اذعان کرد که محموله اصلی موشک، یک ماهواره سنجش‌ازدور برای ایران است.
گزارش‌های قبلی در مورد پرتاب برنامه‌ریزی‌شده، تنها بر روی 16 ریز ماهواره روسی متمرکزشده بود که برای راه همراه خواهند بود. این پرتاب از پایگاه فضایی بایکونور با استفاده از راکت سایوز-2-1بی با استیج بالایی فرگات انجام شد.
این تقویت‌کننده در ابتدا برای مدار 36 اینترنت ماهواره‌ای برای OneWeb در اوایل ماه مارس در نظر گرفته‌شده بود، اما پس‌ازاینکه روسیه «عملیات نظامی ویژه» خود را در اوکراین در 24 فوریه آغاز کرد، پرتاب آن لغو شد.
مدار کیلومتری این مدار 97.4 درجه به سمت استوا متمایل شد و به‌افتخار عمر خیام، ریاضیدان و شاعر ایرانی که در قرن یازدهم و دوازدهم می‌زیست، خیام نام گرفت.
خیام ممکن است شبیه به یک ماهواره شناسایی اپتیکی کوچک باشد و یا ویژگی‌های طراحی را از مدلی به ارث برده باشد که VNIIIEM با نام رازبگ برای وزارت دفاع روسیه می‌سازد که این امر مشخص می‌کند که چرا خود روس‌ها پس از پرتاب هیچ تصویری از ماهواره منتشر نکردند (هیچ‌یک از تصاویر نشان داده‌شده در رسانه‌های ایران، در گزارش‌های خبری روسیه در مورد پرتاب نمایش داده نشد).
تاکنون تنها دو ارتباط شناخته‌شده بین خیام و رازبگ وجود دارد. همان‌طور که از اسناد تدارکات و دادگاه می‌توان فهمید، هر دو ماهواره از یک نوع سنسور ستاره استفاده می‌کنند و حداقل بخشی از قسمت زمین برای هر دو توسط
NPK Barl ارائه شده است. به‌طور رسمی، خیام تنها کاربردهای غیرنظامی در زمینه‌هایی مانند کشاورزی، مدیریت منابع طبیعی و نظارت بر محیط‌زیست خواهد داشت.
مدت کوتاهی پس از پرتاب، رئیس سازمان فضایی ایران مدعی شد خیام به دلیل اندازه کوچکش نمی‌تواند به‌عنوان یک ماهواره جاسوسی استفاده شود. بااین‌حال، قدرت تفکیک زمینی گزارش‌شده آن (0.73 متر) برای انجام کارهای شناسایی ارزشمند کافی است.
کاربردهای احتمالی غیرنظامی و نظامی خیام در اینفوگرافیک منتشرشده توسط موسسه مطالعات و تحلیل نظامی ایران که به نظر یک اندیشکده مستقل ایرانی است، خلاصه شده است،
بنابراین، اطلاعات را نباید رسمی تلقی کرد. قرار است در سال‌های آینده ماهواره‌های بیشتری به خیام ملحق شوند که پیش‌بینی می‌شود حداقل پنج سال فعالیت داشته باشد.
پس از پرتاب، حسن سالاریه اعلام کرد که ایران سه ماهواره دیگر از همین نوع را سفارش داده است و افزود: اولین ماهواره درمجموع 40 میلیون دلار هزینه داشته است.
بر اساس مقاله‌ای که در 4 آگوست در واشنگتن‌پست منتشر شد، روسیه قصد داشت قبل از اینکه خیام را به ایران تحویل دهد، از آن برای چند ماه یا بیشتر به‌منظور افزایش نظارت بر اهداف نظامی در اوکراین استفاده کند.
این روزنامه به دو مقام امنیتی غربی استناد کرد که به دلیل حساسیت‌هایی که پیرامون مجموعه اطلاعاتی وجود داشت، نخواستند نامشان فاش شود.
به گزارش اخبار ایران، مرکز کنترل مأموریت خیام در مرکز فضایی ماهدشت واقع در 60 کیلومتری غرب تهران و نرسیده به شهر کرج قرار دارد.
این مرکز در اوایل دهه 1970 برای دریافت اطلاعات از ماهواره‌های سنجش‌ازدور خارجی تأسیس شد که اولین آن‌ها ماهواره‌های لندست آمریکا بود.
به نظر می‌رسد همکاری فضایی بین روسیه و ایران در حال حاضر فراتر از حوزه سنجش‌ازدور است. در هفته‌های اخیر شواهدی به دست آمده مبنی بر اینکه روسیه در حال ساخت یک ماهواره ارتباطی زمین‌ایستا برای ایران با نام اکواتور (به روسی به معنای «استوا») است.
اکواتور قرار است ظرف دو سال آینده شیار 34 درجه شرقی را اشغال کند؛ طبق گزارش محیط‌زیست MIIGAiK، قرار است در سهماهه اول سال 2024 پرتاب شود.
این ماهواره احتمالاً برای اهداف غیرنظامی و نظامی استفاده خواهد شد.
اگر توافقی در این زمینه هنوز وجود داشته باشد، پشت درهای بسته انجام شده است.