به‌گزارش مرکز مطالعات سورین، اندیشکده جیمز تاون در یادداشت تازه خود به‌قلم «ولی کالجی» نوشت:ایران، آذربایجان و ترکمنستان در حاشیه پانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در عشق‌آباد در تاریخ 27 نوامبر 2021، به منظور توسعه روابط، قرارداد سهجانبه سوآپ گاز طبیعی را امضا کردند.
«جواد اوجی» -وزیر نفت ایران- خاطرنشان کرد: بر اساس این قرارداد سهجانبه، ایران سالانه حدود 1.5 تا 2 میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان در منطقه سرخس دریافت میکند و از آستارا به آذربایجان تحویل خواهد داد.
همچنین ابراهیم رئیسی، در دیدار با تجار ایرانی و فعالان بخش خصوصی در عشق‌آباد تاکید کرد که قرارداد گاز با ترکمنستان احیا خواهد شد.
رئیسی به طور مشخص به قرارداد گازی بین ایران و ترکمنستان در سال 1997 اشاره کرد که از سال 2005 تاکنون با مشکلات و چالش‌های زیادی روبرو بوده است. ترکمنستان در سرمای زمستان در سالهای 2007، 2013 و 2017 سه بار صادرات گاز به ایران را قطع کرد و مردم استان‌های شمال شرقی و شمالی ایران را تحت تأثیر قرار داد. همچنین بارها قیمت گاز صادراتی به همسایه جنوب غربی خود را افزایش داده، و نرخ تعرفه را 9 برابر کرده است. تهران به دلیل تحریم‌های بین‌المللی مصوب شورای امنیت سازمان ملل و همچنین تحریم‌های یکجانبه آمریکا، قادر به پرداخت هزینه واردات انرژی از ترکمنستان نبود.
مناقشه دوجانبه گاز در دوره حسن روحانی به اوج خود رسید. «بیژن زنگنه» -وزیر نفت وقت- با مبادله گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق ایران مخالفت کرد. وی معتقد بود که ترکمنستان به عنوان یک تولیدکننده گاز به ایران، نباید گاز خود را از طریق خاک این کشور به رقیب منطقهای مانند ترکیه صادر کند.
همانطور که در بالا ذکر شد، رئیسی به طور مشخص اعلام کرده است که «قرارداد گاز با ترکمنستان احیا خواهد شد.» دلایل این تغییر نگرش در تهران حداقل سه مورد است.
اولاً، تاکید دولت رئیسی بر «سیاست همسایگی» و «دیپلماسی اقتصادی» به عنوان دو اولویت اصلی سیاست خارجی ایران در آینده از اهمیت بالایی برخوردار است. قابل ذکر است که ترکمنستان تنها همسایه مستقیم ایران در آسیای مرکزی است.
دلیل دوم، تغییر در سیاست‌های وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران در مورد «دیپلماسی گاز» است.
دلیل سوم، شامل نگرانی فزاینده تهران در مورد تامین گاز پایدار و مطمئن برای خانه‌ها و کارخانه‌ها در استان‌های شمالی و شمال شرقی ایران میشود.
با وجود اقدامات مختلف در سالهای اخیر از جمله احداث خط لوله نکا-دامغان، وضعیت گاز در این مناطق هنوز به ثبات نرسیده است. درنتیجه، این یکی از علل اصلی ایران برای امضای قرارداد سهجانبه سوآپ گاز در اجلاس اخیر اکو در عشق‌آباد بود.
عشق‌آباد به عنوان ششمین دارنده بزرگ ذخایر گازی در جهان، سیاست متنوع‌سازی مسیر صادرات گاز را در چهار جهت جغرافیایی دنبال میکند: شمال (روسیه)، شرق (چین)، جنوب (افغانستان و پاکستان) و غرب (ایران، دریای خزر و جمهوری آذربایجان). با این حال، ترکمنستان در اجرای این استراتژی با چالش‌های مهمی مواجه است. قرارداد اخیر سوآپ گاز بین ترکمنستان، ایران و آذربایجان نشان دهنده این واقعیت است که علیرغم توافقات همکاری گازی سالهای گذشته بین عشق‌آباد و باکو در دریای خزر، شرایط برای ساخت خط لوله ترانس خزر از سواحل ترکمنستان به آذربایجان نامعلوم باقی می‌ماند. علاوه بر این، پس از بازگشت طالبان به قدرت در افغانستان، چشم‌انداز خط لوله ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند نیز نامشخص است. در چنین شرایطی، از سرگیری توافق گاز ترکمنستان و ایران منجر میشود تا عشق‌آباد درآمد خود را افزایش داده و همچنین وابستگی خود را به روسیه و چین، دو مصرف‌کننده اصلی کاهش دهد.
با توجه به اینکه آذربایجان و ترکمنستان در مجاورت ایران قرار دارند، افزایش همکاری بین این سه کشور تقریباً اجتنابناپذیر است. وزیر نفت ایران اخیرا اعلام کرد که این کشور و آذربایجان قصد دارند به زودی چندین قرارداد انرژی از جمله توسعه مشترک یک میدان نفتی در بستر دریای خزر را امضا کنند. بنابراین، قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان، ایران و آذربایجان در نوامبر 2021 ممکن است همکاری سهجانبه در استخراج نفت و گاز دریایی را تسهیل کند. با این حال، به نظر می‌رسد با توجه به ملاحظات زیست‌محیطی و اعتراض‌های تهران نسبت به پروژه خط لوله ترانس خزر، این همکاری‌های سهجانبه به اکتشاف و حفاری محدود خواهد شد.