به‌گزارش مرکز مطالعات سورین، روزنامه عرب‌نیوز در یادداشت خود به‌قلم «محمد السلمی» نوشت: افغانستان برای ایران چه در کوتاه‌مدت و چه بلندمدت اهمیت زیادی دارد. دلیل این امر، موضوعاتی است که مستقیما به امنیت و ثبات ایران پیوند خورده و این موضوعات شامل مواردی نظیر تهدیدهای ناشی از گروه‌های تروریستی، توقف جریان مهاجران و پناهجویان غیرقانونی، پایان دادن به قاچاق مواد مخدر و حل و فصل اختلافات مربوط به ساخت سدها و تقسیم منابع آبی بین دو کشور می‌شود.
ایران از زمان به قدرت رسیدن طالبان در این کشور طی تابستان گذشته، تلاش‌های خود را برای ایجاد فضایی مثبت افزایش داده تا بتواند منافعش را در کابل حفظ کند.
در عین حال، ایران می‌ترسد که تقویت روابطش با طالبان باعث فشار بیشتری بر این کشور شود. روی هم رفته، به نظر می‌رسد که تلاش ایران برای انجام اقدامات اعتمادساز با طالبان و ایجاد روابط نزدیک‌تر با این گروه می‌تواند باعث ایجاد چالش‌ها و بحران‌های بیشتری برای این کشور شود.
تنش بر سر منابع آبی بین دو کشور زمانی شدت گرفت که افغانستان سد کمال خان را بر روی رودخانه هیرمند ساخت. این رودخانه در مرز بین دو کشور قرار دارد.
مسئله پناهندگان، چالش دیگری است که می‌تواند مانع تلاش‌های ایران برای ارتقای فضای بازتری با افغانستان شود.
به گفته وزارت خارجه ایران، تعداد پناهجویان افغانی بعد از خروج نیروهای آمریکا و بازگشت طالبان به قدرت در آگوست 2021، دو برابر شد و به 5 میلیون نفر رسید. با توجه به اینکه به دلیل تحریم‌های آمریکا، شرایط اقتصادی و زندگی در ایران وخیم است، مقامات و مردم معتقدند این حجم زیاد پناهجویان، بار اقتصادی و امنیتی بزرگی را بر دوش کشور می‌گذارد.
پس از اینکه ماه گذشته، یک پناهجوی افغان به کشتن دو روحانی ایرانی در شهر مشهد متهم شد، تنش بین دو کشور بالا گرفت.
علی‌رغم این که ایران تضمین‌هایی داد، اما چنین حوادثی وزارت خارجه افغانستان را بر آن داشت تا نگرانی خود را بابت وضعیت پناهجویان در ایران اعلام کند و از تهران بخواهد دستورهای لازم را به دستگاه‌های امنیتی خود بدهد تا برخورد مناسبی با پناهجویان شود.
تظاهراتی مقابل سفارت ایران در کابل و در اعتراض به ضرب و شتم و تعقیب وحشیانه پناهجویان افغان در ایران به راه افتاد.
معترضین در شهر هرات به سوی کنسولگری ایران سنگ پرتاب کردند، درب اصلی آن را به آتش کشیدند و دوربین‌های نظارتی را تخریب کردند. هرچند که طالبان در سپتامبر 2021، برپایی هرگونه تظاهرات بدون مجوز را در سرتاسر افغانستان ممنوع کرده بود، اما آن‌ها چشم خود را بر اعتراضات در هرات و کابل بستند.
تمامی این نکات حاکی از تنش‌های فزاینده در روابط بین دو کشور است و نشان می‌دهد طالبان از رفتار ایران در چندین موضوع مورد توجه هر دو کشور از جمله مسئله پناهجویان ناراضی است.
به علاوه، به نظر می‌رسد طالبان قصد دارد برای مقابله با نفوذ ایران در افغانستان، گام‌هایی بردارد. نیروهای امنیتی افغان «یارمحمد رحمتی» را در نیمه آوریل بازداشت و از او بازجویی کردند. «رحمتی» -رئیس موسسه فرهنگی تبیان در کابل- است. او دو روز قبل از بازداشتش در تجمعی مقابل سفارت ایران حاضر شده بود تا از روابط مستحکم و دوستانه بین ایران و افغانستان حمایت کند.
طالبان علت بازداشت رحمتی را اعلام نکرد، اما این حرکت حاکی از مخالفت این گروه با تجمع اخیر بود. که طی آن به سمت سفارت ایران گل پرتاب می‌شد.
برخی از تحلیلگران افغان معتقدند که طالبان به فعالیت‌های این مرکز مشکوک است، به خصوص با توجه به حمایتی که ایران از آن می‌کند.
ایران مشتاق برقراری روابط پایدار با همسایه شرقی خود است و تاکنون سعی کرده این بحران را از طریق کانال‌های دیپلماتیک دنبال کند.
با این حال، تهران برای به رسمیت شناختن طالبان بر این شرط تاکید دارد که دولتی شامل تمامی جناح‌های افغان در کابل تشکیل شود و علاوه بر این، برخی از مقامات ایران لفاظی‌های خصومت‌آمیز خود را نسبت به طالبان افزایش داده‌اند و به خصوص بعد از حملات اخیر به هزاره‌ها، این گروه را متهم به ناکارآمدی مدیرانش کرده‌اند.
این مسائل باعث پیچیده شدن بحران می‌شود و شکاف و تفرقه بیشتری را در روابط بین دو کشور ایجاد می‌کند.